12 morð á tveimur árum auk fjölgun annarra alvarlegra afbrota! Afhverju?

Forsíða Morgunblaðsins í dag er hrollvekjandi. „12 manndráp á tveimur árum“. Það er full ástæða til að við stöldrum við og spyrjum – afhverju er ofbeldisbrotum að fjölga. Að við leitum skýringa sem víðast og spegglum okkur í þessum veruleika.. Að við sem samfélag stöðvum frekari þróun í þess átt.

Forsíða Morgunblaðsins í dag er hrollvekjandi

Í gamla lífinu mínu sem snérist að stóru leyti um sálfræði grúskaði ég oft í kenningu Emile Durkheim, sérstaklega hugtakið siðrof (anomie). Ég held að það hugtak geti verið gagnlegt til að útskýra íslenskan veruleika. Í það minnsta er það tilraun til að reyna að skilja. Margar aðrar kenningar eru gagnlegar og vissulega er kenning hans gömul og hefur sætt gagnrýni en hún varpar hinsvegar ljósi á ákveðið samhengi.

Durkheim þróaði hugtakið siðrof til að lýsa ástandi þar sem hefðbundnar samfélagsreglur og gildi veikjast eða hverfa, sem veldur því að einstaklingar upplifa óöryggi og rugling um viðurkenndar hegðunarreglur. Þegar samfélag stendur frammi fyrir hröðum breytingum, eins og tækniframförum, getur þetta haft áhrif á félagslegu samloðunina (social cohesion) og leitt til siðrofs.

Tengjum þetta við stöðun á Íslandi í dag:

Fjölgun alvarlegra afbrota og morða

Durkheim benti á að í samfélögum þar sem félagslegt jafnvægi er í hættu, til dæmis vegna hraðra samfélagsbreytinga, eða minnkandi félagslegra tengsla, gæti aukning í afbrotum verið einkenni siðrofs. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið nokkur fjölgun alvarlegra afbrota og morða, og það gæti verið tengt breytingum í samfélaginu, þar með talið auknum innflytjendastraumi, efnahagsbreytingum, eða jafnvel áhrifum alþjóðavæðingar. Grundvallar stofnanir svo sem alþingi, krikjan og dómstólar hafa veikst og traust til þeirra er afar skert. Þessar breytingar geta leitt til þess að hefðbundnar félagslegar viðmið veikjast eða verða óskýrari.

Ástand siðrofs kemur fram þegar einstaklingar líta ekki lengur á félagsleg gildi sem leiðarljós fyrir hegðun þeirra, og slíkt ástand getur verið hvatning til aukinnar afbrotahegðunar.

Samfélagsmiðlar og áhrif þeirra:

Aukin notkun samfélagsmiðla hefur haft veruleg áhrif á samskipti, sjálfsmynd, og félagslega hegðun. Durkheim hefði líklega séð þetta sem mikilvægan þátt í samfélagslegum breytingum sem geta leitt til siðrofs. Á samfélagsmiðlum dreifast upplýsingar mjög hratt, og á sama tíma verður ofgnótt upplýsinga og áhrifa frá ólíkum heimshornum. Það getur stuðlað að ringulreið um hvaða gildi og norm eru rétt eða viðeigandi, sérstaklega þegar óeðlileg eða ofbeldisfull hegðun er sýnd í nýju ljósi eða jafnvel verðlaunuð með samfélagsmiðlaathygli. Svo langt er gengið í kröfunni um að allir fái að hafa sína skoðun að uppi er krafa um að allir fái að lifa við sinn eigin veruleika, hvort sem hann styðst við einhver ytri sannindi eða ekki.

Áhrif samfélagsmiðla á sjálfsmynd einstaklinga, sérstaklega ungmenna, geta verið veruleg. Pressa til að fylgja „fullkomnu“ lífi eða svara kröfum samfélagsins getur ýtt undir óöryggi, vonbrigði og upplifað siðrof, sem Durkheim tengdi við aukna hættu á andfélagslegri hegðun.

Dreifing neikvæðra viðhorfa og áhrif ofbeldis

Durkheim var einnig meðvitaður um hvernig samfélagslegt siðrof gæti aukið tíðni ofbeldisbrota. Á samfélagsmiðlum getur verið auðvelt að normalísera ofbeldi og andfélagslega hegðun, þar sem dreifing neikvæðra viðhorfa og æsifréttamennska skapar meiri óstöðugleika.

Samfélagsmiðlar geta aukið tækifæri fyrir fólk að tengjast jaðarhópum eða fá meiri athygli fyrir óeðlilega hegðun, þar með talið glæpi. Þetta getur styrkt tengsl siðrofs við alvarleg afbrot.

Samantekt

Ef mað lætur þann munað eftir sér að heimfæra kenningu Durkheim um siðrof á samtímaatburði á Íslandi, má halda því fram að aukning alvarlegra afbrota og morðageti verið birtingamynd af flóknu sambandi milli notkunar samfélagsmiðla, hnignun grunvallarstofnanna og fl. Að við séum með samfélag í svo hraðri breytingu að hefðbundnar venjur, reglur og gildi verði óskýrari. Samfélagsmiðlar geta bæði styrkt tengsl siðrofs með því að grafa undan stöðugum viðmiðum og bjóða upp á vettvang þar sem andfélagsleg hegðun getur fengið frekari athygli og dreifingu. Durkheim hefði líklega sagt að þetta ástand kalli á sterkari félagslega samheldni og endurnýjun samfélagslegra gilda til að vinna gegn aukinni glæpatíðni.

Stóra spurningin er hinsvegar: „Hvernig ætlum við að bregðast við?“